Przedkomunizm

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

„Proletariatczycy”, palety i gigantyczne zdjęcie ruin getta w tle: polski krajobraz A.D. 1948

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Mieczysław Berman, „Apoteoza” (1947). Proste diagnozy politruka

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Władysław Strzemiński, „Kompozycja”, 1948–1949: tak malowano w roku rozpoczęcia kolektywizacji

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Bronisław Wojciech Linke, „Różowy tor”...

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

...i „Błękitna droga” (1948): akwarelowe świadectwo zsyłki, marszów śmierci, Zagłady

źródło: Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki

Henry N. Cobb, „Panorama ruin getta” (1947), czyli Ziemia Jałowa w wersji środkowoeuropejskiej

źródło: Plus Minus

„Zaraz po wojnie”, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki (wystawa do 10.01.2016), Kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka Szewczyk

źródło: Plus Minus

„My, reakcja. Historia emocji antykomunistów 1944–1956”, Piotr Semka, Wydawnictwo Zysk i S-ka Poznań 2015

Czas przejmowania przez komunistów władzy w Polsce w latach 1944–1948 wciąż bywa opisywany w sposób zbyt idylliczny. Owszem, bywało radośnie, lecz przede wszystkim był to czas represji i rozpaczy.

W perspektywie historycznej cały PRL okazuje się dwuznaczny: ani siedemnasta republika, ani suwerenne państwo, zaczął się mordem katyńskim i potępieniem II RP, kończył – histerycznymi zabiegami Jaruzelskiego o to, by to jemu przypadła „zasługa ujawnienia bolesnej prawdy o Katyniu", i przebieraniem Kompanii Honorowej LWP w sanacyjne rogatywki. Nie wiadomo, jak ugryźć i zrozumieć tę prawdę o „półsuwerenności": próby szukania analogii z innymi formami niepełnej państwowości polskiej, czy to z Księstwem Warszawskim, czy Królestwem Kongresowym, zawodzą, bo są zbyt odległe.

W całym jednak 40-leciu PRL jeden okres wydaje się szczególnie wieloznaczny lub wręcz sprzeczny wewnętrznie i przez to z trudem poddający się zarówno ocenie, jak opisowi: pierwsze miesiące i lata nowego państwa. Różne terminy uznać można za koniec tego czasu granicznego: wybory do Sejmu Ustawodawczego, ucieczka Stanisława Mikołajczyka, powstanie PZPR, początek planu sześcioletniego... Zwykle jednak uznaje się, że ten dziwny czas skończył się w roku 1948, choć nazwę państwa zmieniono na „PRL" dopiero cztery lata później.

Im uważniej przyglądamy się świadectwom tamtego czasu, tym bardziej uderza nas, jak bardzo i na jak wielu płaszczyznach pozostawały one „przedwojenne". To szczególnie zdumiewające, kiedy wziąć pod uwagę, z jak radykalnym przerwaniem ciągłości mamy do czynienia....