Kto rozedrze polskie rany, by nie zarosły błoną podłości

źródło: Getty Images

Stefan Żeromski (1864–1925) w 1919 r., niedługo przed napisaniem „Na probostwie w Wyszkowie”

Zbliżające się stulecie Bitwy Warszawskiej i ponowna lektura reportażu „Na probostwie w Wyszkowie" Stefana Żeromskiego prowokują do pytania, czy mamy dziś pisarza tak mocnego jak on i politycznie bezstronnego.

Pandemia pokrzyżowała plany spektakularnych obchodów stulecia Bitwy Warszawskiej. Ale koronawirus sprawił, że częściej czytamy, a w bezpośrednim kontakcie z książkami łatwiej o refleksję niż w zgiełku rekonstrukcji działań wojennych, jakie zorganizowano by 15 sierpnia, wiek po odparciu ataku bolszewików na Warszawę.

Wielu pisarzy brało udział w pospolitym ruszeniu, ale tylko jeden zaangażowany w wydarzenia 1920 roku cieszył się takim autorytetem jak Stefan Żeromski, o którym wybitny historyk literatury polskiej Artur Hutnikiewicz napisał, że „już od samego początku swojej twórczości bywał zestawiany z »wieszczami«, przypisywano mu podobne atrybuty". Nikt inny nie znał też prywatnie protagonistów po dwóch stronach konfliktu militarnego i ideowego – zarówno Józefa Piłsudskiego, jak i Juliana Marchlewskiego oraz Feliksa Kohna, którzy chcieli zainstalować w Warszawie sowiecki rząd.

Relacje osobiste łączyły również Żeromskiego z przywódcą endecji Romanem Dmowskim i późniejszym prezydentem RP Stanisławem Wojciechowskim. Z nimi wszystkimi dojrzewał, kolegował się. Nie miał kompleksów ani obaw, by, kiedy trzeba, krytykować zarówno Piłsudskiego, jak i Dmowskiego, a co dopiero Marchlewskiego i Kohna. Mieszkanie pisarza było miejscem konspiracyjnych zebrań, służyło kolporterom rozwożącym bibułę. Bywali...