Pamięć nieujarzmiona

autor zdjęcia: ULRICH SCHNARR / APA-PictureDesk via AFP

źródło: Rzeczpospolita

Pod naciskiem redaktorów i cenzorów we „Wśród umarłych” i w „Powrocie” Stanisław Lem wyeksponował udział i znaczenie komunistów w życiu kraju przed wojną i za okupacji (na zdjęciu pisarz w 1991 r.)

We właśnie wznowionej powieści „Wśród umarłych”, jak i w „Powrocie”, który ma być ponownie wydany w przyszłym roku, Stanisław Lem w imię doraźnych korzyści życiowych sprzeniewierzył się ważnej dla niego pisarskiej zasadzie. Prawdopodobnie było to powodem, dla którego odczuwał taką odrazę do tych dzieł.

Przyjęło się sądzić, że przełom w twórczości Lema nastąpił na styku lat 50. i 60. XX wieku, kiedy zostały napisane i opublikowane jego najważniejsze powieści. W rzeczywistości przełom taki miał miejsce dekadę wcześniej, kiedy zapadły najważniejsze wybory Lema: porzucenie ścieżki medycznej jako sposobu na zawodowe życie i obranie ścieżki literackiej. Z początku nie znalazło to odbicia w tytułach wydawanych dzieł, ale tu wtrąciły się czynniki pozapisarskie, o przemożnym jednak, jak się okazało, znaczeniu.

Czerwony dywan do sławy

Za debiut powieściowy Lema uważa się wydanych w 1951 r. „Astronautów”, co jest nieprawdą, gdyż faktycznie był nim „Człowiek z Marsa”, drukowany w odcinkach w piśmie „Nowy Świat Przygód” w 1946 r. Zapomniał o nim autor, zapomnieli czytelnicy; dopiero pod koniec lat 80. ruch fanów literatury SF wydał go samowolnie jako tzw. klubówkę. Przywiozłem ją Lemowi w prezencie, namawiając jednocześnie, by dał zgodę na pierwsze wydanie książkowe tej pozycji. Negocjacje zakończyły się sukcesem i w rezultacie „Człowiek z Marsa” ukazał się w 1994 r. nakładem NOWEJ, która po okresie działalności podziemnej poszukiwała swej nowej tożsamości.

Poszukiwał jej też Lem, kiedy w 1948 r. kończył studia lekarskie na UJ. Obawiając się, że zostanie wcielony do grona lekarzy...