Fenomen Kozaczyzny zaporoskiej

źródło: Bridgeman Art Library

Hetman wojska zaporoskiego Bohdan Chmielnicki, szkoła rosyjska, XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Buławy i piernacze kozackie XVII – XVIII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozacy piszą list do sułtana, mal. Ilia Repin

autor zdjęcia: Leszek Nabiałek

źródło: Fotorzepa

Kozackie wyprawy na Morze Czarne, XVI – XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Rada kozacka na Siczy, rycina, XIX w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Powrót Kozaków, mal. Józef Brandt.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Herb wojska zaporoskiego, XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Strona tytułowa rejestru kozackiego.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Czajka na Dnieprze, rycina, XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Ukraiński znaczek pocztowy z 1997 r. z wizerunkiem Dymitra Wiśniowieckiego-Bajdy, założyciela Siczy

źródło: Bridgeman Art Library

Sicz Zaporoska, mal. Dmytro Narbut, 1988 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Mapa Ukrainy i Krymu Gerharda Mercatora z 1595 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Atak kozackich czajek na turecką galerę, rys. O. Slastion, ok. 1900 r.

źródło: Bridgeman Art Library

Widok Stambułu, miniatura Nasuha As-Silahiego, XVI w.

źródło: Bridgeman Art Library

Turecki janczar, gwasz francuski, druga połowa XVI w.

źródło: Bridgeman Art Library

Meczet w Stambule – dawna chrześcijańska bazylika Hagia Sofia, rysunek niemiecki, XVI w.

źródło: Bridgeman Art Library

Kozacy azowscy atakują turecką łódź z brankami na Morzu Czarnym, litografia francuska,

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Hetman kozacki Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny

źródło: Archiwum „Mówią wieki”

Atak czajek Konaszewicza-Sahajdacznego na Kaffę, rycina z 1622 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozackie czajki rozbijają flotyllę litewską na Dnieprze w 1648 r., fragment ryciny Abrahama van Westervelda, 1651 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Wyprawa Kozaków na czajkach, rys. Leonid Denysenko

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Bitwa pod Chocimiem, mal. Józef Brandt

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Fragment dioramy „Bitwa chocimska”, eksponowanej na zamku w Chocimiu

źródło: EAST NEWS

Atak kozackich piratów na tureckie statki, XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozacy, fragment mapy Ukrainy Homanna, 1715 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozak przy moździeżu, rys. S. Wasylkiwśkyj

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozak ze strzelbą, rys. S. Wasylkiwśkyj

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozacki pułkownik, rysunek z XVIII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Schemat czajki kozackiej, rycina z „Opisu Ukrainy” Guillaume'a le Vasseur de Beauplana, 1660 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Rekonstrukcja kozackiej czajki z XVI w. w Muzeum Kozaczyzny Zaporoskiej na wyspie Chortyca

źródło: AKG/East News

Stepan Razin, Kozak doński, przywódca buntu chłopskiego z lat 1670 – 1671, na łodzi, mal. Wasyl Surikow, 1906 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Widoki Pilawy, ryciny z XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Widoki Pilawy, ryciny z XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Talar Władysława IV z lat 30. XVII wieku

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Kozackie hakownice, XVI – XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Armaty kozackie z połowy XVII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Szwedzi w inflanckiej wsi, rysunek, XIX w.

źródło: MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO W WARSZAWIE

Rohatyna kozacka

źródło: AKG/East News

Bitwa pod Połtawą w 1709 r., mal. Jean Marc Nattier, 1717 r.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Hetman kozacki Iwan Mazepa, sojusznik Szwecji, portret, początek XVIII w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Chorągiew morska wojska zaporoskiego w służbie carskiej, XVIII w.

W XV wieku na rozległych terenach naddnieprzańskich zaczęła się kształtować wieloetniczna społeczność, która z czasem przyjęła nazwę Kozaczyzny zaporoskiej. Ziemie te do 1569 roku należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie na mocy unii lubelskiej weszły w skład Korony jako województwa kijowskie i bracławskie.

Słowo „Kozak” jest pochodzenia tatarskiego i oznacza wolnego, acz ubogiego człowieka zaciągającego się na służbę. Termin ten – w znaczeniu „zbrojny sługa” – został użyty po raz pierwszy w manuskrypcie „Codex Cumanicus” spisanym w Kaffie, genueńskiej kolonii na Krymie, pod koniec XIII wieku. Kozakami zostawali rdzenni Rusini, ale także rozmaitego autoramentu i narodowości awanturnicy, uciekinierzy, poszukiwacze przygód z obszaru dzisiejszej Ukrainy, Polski, Litwy, Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Mołdawii, Wołoszczyzny, Krymu i jeszcze odleglejszych krain. Sporo było wśród nich zbiegłych chłopów pańszczyźnianych. Kozacy żyli z łupieskich wypraw zwanych chadzkami na tatarski Krym i ziemie tureckie. Podejmowali m.in. ekspedycje rzeczno-morskie, których celem było zdobycie łupu w bogatych miastach wybrzeża Morza Czarnego. Obok najazdów Tatarów generowało to stałe napięcie w stosunkach Rzeczypospolitej z Turcją.

Od czasów Zygmunta II Augusta Kozacy stanowili dla Rzeczypospolitej naturalny rezerwuar dobrego żołnierza, po którego często sięgano w chwilach zagrożenia. W czasie pokoju liczba Kozaków na państwowym żołdzie (tzw. rejestrowych) wyraźnie się zmniejszała. Jednocześnie Korona starała się ograniczać wypady na ziemie tureckie, co stało się istotną przyczyną kozackich powstań.

Na początku XVII wieku Kozaczyzna stanowiła już samoistną siłę wojskową i polityczną,...