Kresowy mit krymskiego Tatara

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Chan tatarski przed sułtanem – po prawej stronie w białym turbanie sułtan Bajazyt II, po jego prawej chan Mengli I Girej, obok jego syn Mehmed I Girej

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Najazd tatarski

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Pałac chanów krymskich w Bachczysaraju

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Nagrobki chanów

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Tarcza i szabla tatarska

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Ziemie polsko-litewskie oraz wyprawa Tatarów w 1506 roku

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Bitwa z Tatarami, rys. według drzeworytu z „Kroniki” Macieja Miechowity

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Wyprawa tatarów

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Tarcza turecka, XV w.

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Siodło tatarskie z XVII wieku z pałacu w Bachczysaraju

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Turcy i Tatarzy powracają z wyprawy z jasyrem

źródło: Archiwum „Mówią Wieki"

Juliusz Kossak, „Taniec tatarski”

źródło: MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO W WARSZAWIE

Szyszak tatarski z XVII wieku

źródło: MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO W WARSZAWIE

Drewniana tarcza jazdy tatarskiej

źródło: MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO W WARSZAWIE

Maksymilian Gierymski, „Potyczka z Tatarami”

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kleck – dzielnica tatarska

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kleck – drewniany meczet, fotografie z dwudziestolecia międzywojennego

Pierwsze spostrzeżenie dotyczy chronologii. Kresy rzeczywiście były dla nas ziemią niebezpieczną, krajem stanic, niepokoju, włóczni, szabel i pożarów, ale ten ich obraz datuje się z epoki, w której Moskwa była jeszcze prowincjonalnym gródkiem w podległym Mongołom księstwie włodzimiersko-suzdalskim.

W atmosferze Kresów groźnym cieniem był wtedy Tatar, to nim – nie Rosjaninem i nie bolszewikiem – straszono wtedy niesforne dzieci, to w obawie przed Tatarem klękano do litanii pod prawosławnymi ikonami i katolickimi madonnami i krzyżami. Mit kresowy wywodzi się z tamtej epoki: „Ej, poznałeś, co to Tatar, gdy ci dobrze skóry natarł...” albo: „Złapał Kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma”, to wymowne ślady doświadczeń, które kształtowały tamtejszą ludową wiedzę o świecie. Rosjanie stali się zmorą Kresów dopiero później.

Kresowa legenda opowiada najchętniej o pojedynczym Tatarze, o jego azjatyckich rysach, stroju, o kindżale i szybkim koniu. Dopiero wtórnie pojawia się w opowieści cała wataha, czambuł, galopem wpadający z płonącymi pochodniami do spokojnego sioła czy miasteczka. Dramaty są widziane z bliska i wyraźnie spersonalizowane, błyskają ostrza, tryska krew, arkan zaciska się na szyi. Poza zasięgiem wzroku narratora i słuchacza pozostaje najczęściej wielki, w tysiące koni liczący się komunik tatarski, a już zupełnie niewidoczny jest Krym, skąd przybywają jeźdźcy, ani wielki chan, który ich na podbój naszych ziem wysyła.

Historia Europy Wschodniej i basenu Morza Czarnego wspomina to inaczej, mniej barwnie – i bardziej cynicznie. Na początku piętnastego wieku słabnąca od dawna mongolska Wielka Orda rozpadła się ostatecznie. Na jej gruzach powstało kilka...